17 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
१. आमुख – साहित्यमा सिर्जनाको विशेष महत्व हुन्छ। सिर्जना नै साहित्यको मूल आधार हो। नवनवोन्मेष कल्पनाद्वारा साहित्य सिर्जना हुन्छ। यही सिर्जनालाई प्रकाश पार्ने, जलप दिने समालोचना हो। साहित्यमा सिर्जना अघि अघि हुन्छ अनि समालोचना चाँहि त्यसको अनुगामी हुन्छ। यद्यपि दुवै एकार्काका पूरक हुन्। एउटाको अनुपस्थितिमा अर्कोको पनि अस्तित्व रहँदैन। समालोचनालाई सिर्जना चाहिन्छ औ सिर्जनालाई पनि समालोचना चाहिन्छ। कविता, कथा, उपन्यास, नाटक, निबन्ध जस्ता मूलभूत सिर्जनात्मक विधाहरूको नीरक्षीर पारख गर्ने विधा हो समालोचना। यो सिर्जनात्मक साहित्यको अनुवर्ती भए पनि यसले कृतिलाई बोधगम्य एवम् रसास्वादन गराउन सहयोग गर्नका साथै कृति र कृतिकारको मूल्याङ्कन र विश्लेषण गर्दछ। पद्धतिगत आधारमा समालोचनाको वर्गीकरण नीतिवादी, समाजशास्त्रीय, जीवनीपरक, प्रभाववादी, तुलनात्मक, प्रगतिवादी, मनोविश्लेषणवादी, शैलीवैज्ञानिक, भाषाशास्त्रीय, संरचनावादी, रूपवादी, मीथकीय, संकेतपरक, आदिका रूपमा गरिएको छ। समालोचना कुनै आधार, रीति, ढाँचा, प्रणाली, विधि, प्रक्रिया, तरिका आदिका परिप्रेक्ष्यमा गरिनु पद्धति हो।
२. भारतबाट नेपली समालोचनामा कलम चलाउने वर्तमानका नारीहरू - नेपाली साहित्यको समालोचना क्षेत्रमा नारीहरूको महत्तवपूर्ण स्थान देखिन्छ। दिनानुदिन नारीहरूको साहित्य समालोचना लेखनको वृद्धि भइरहेको पाइन्छ। यता भारतबाट पनि यस क्षेत्रमा नारी समालोचकहरूको अग्रणी भूमिका देखिन्छ। यताका केही नारी समालोचकहरूको बारेमा संक्षिप्त रूपमा चर्चा गरिन्छ। यद्यपि यस लेखनको मूल आधार भने कमसेकम एउटाससम्म भए पनि समालोचनाको पुस्तक प्रकाशनलाई लिइएको छ।
२.१. डा. लक्खीदेवी सुन्दास - नेपाली समालोचना क्षेत्रमा डा लक्खीदेवी सुन्दास एउटा आदरनीय नाम हो। उनका अनेकौं लेखहरू पत्र-पत्रिकामा छरिएर बसेका छन् भने सन् २००८ सालमा प्रकाशित डा सुन्दासको समय र समीक्षणा एक समीक्षात्मक ग्रन्थ हो। यो उनलको समय समयमा विभिन्न पत्र-पत्रिकामा प्रकाशित समीक्षात्मक लेखहरूका संकलन हो। यो ग्रन्थ नेपाली साहित्यका निम्ति एउटा महत् उपलब्धी हो। यसमा विविध विषयक जम्मा छत्तीसवटा समालोचना छन्। डा सुन्दास महाविद्यालयकी नेपाली विद्यालयका प्राध्यापक, एउटी विदुषी र गहन अध्येता हुनाले उनलाई कसैले किताबको भूमिका लेखाइमाग्न, सेमिनार- गोष्ठीतिर वार्ता गर्न आग्रह, प्राध्यापकीय आवश्यकता जस्ता थुप्रै कारणबा़ट यो समय र समीक्षणा जन्मिएको देखिन्छ। यसमा कविता विषयक पन्ध्रवटा समीक्षा संकलित छन्। यसका अधिकांश लेखहरू विभिन्न साहित्य सर्जकहरूका कृतित्वमाथि केन्द्रित छन्। यसमा समीक्षित सर्जकहरूमा आदिकवि भानुभक्त आचार्य, धरणीधर कोइराला, पारसमणि प्रधान, रूपनारायण सिंह, इन्द्र सुन्दास, हरिप्रसाद गोर्खा राई, गम्भीर राई, ध्रुव दवाडी, तुलसी अपतन, शिवकुमार राई, रामकृष्ण शर्मा, अगमसिंह गिरी, इन्द्रबहादुर राई, गुमानसिंह चामलिङ, वीरविक्रम गुरूङ, डा जगत छेत्री हुन्। तीमध्ये पनि भानुभक्त आचार्यसम्बन्धी तीनवटा, शिवकुमार राईसम्बन्धी तीनवटा, रूपनारायण सिंहसम्बऩ्धी तीनवटा, इन्द्रबहादुर राईसम्बन्धी छवटा, अगमसिंह गिरीसम्बन्धी तीनवटा, गुमानसिंह चामलिङसाथि दुईवटा लेखहरू संकलित छन्। यी सर्जक व्यक्तित्वबाहेक विषय विशेषमा आधारित लेखहरू चारवटा जति छन्।
यसका अतिरिक्त उनले पुस्तक सम्पादन र भूमिका लेखनको क्रममा कृतिला र कृतिकारका विषयमा अन्वेषणात्मक ढङ्गमा परिचय र मूल्याङ्कन प्रस्तुत गरेकी छन्।
२.२. डा. ललिता राई अहमद – नेपाली समालोचना क्षेत्रमा ललिता राई अहमदको नाम पनि बेला बेलामा वित्रिन्न पत्र-पत्रिकामा देखा पर्दछ। उनका विशेष गरी शोधमूलक र प्राज्ञिक समालोचनात्मक लेखहरू देखा पर्छन्। पुस्तकाकार रूपमा नभए पनि उनका केही समालोचनात्मक लेखहरू पत्र-पत्रिकामा छरिएका छन्। उनले तुलसी अपतन, शरद छेत्री आदिका अतिरिक्त विविध विषयमा समालोचनात्मक लेख प्रकाशित गरेकी छन्।
२.३ डा. वीणा हांगखिम – वीणा हाङ्गखिम पनि समालोचना लेखनको क्षेत्रमा आइरहने नाम हो। उनको एउटा समालोचनात्मक पुस्तक कृति विमर्श (२०१४) प्रकाशित देखिन्छ। प्रस्तुत ग्रन्थमा कविता विधा विशेष रूपमा आलोकित भएको छ भने कथा विधालाई पनि समावेश गरिएको छ। उनको लेखन पनि प्राज्ञिक समालोचना किसिमको पाइन्छ। कुनै पनि कृतिको भाव पक्षका अतिरिक्त त्यसको शैली पक्षको पनि केलाइ-कुलाई गरी मूल्याङ्कन गरिनु उनको समालोचनागत प्रवृत्ति हो।
२.४. डा. राजकुमारी दाहाल- डा. राजकुमारी दाहाल एकजना उल्लेखनीय समालोचक हुन्। उनको 'अनुवाद विमर्श', 'नेपाली आञ्चलिक उपन्यास' जस्ता समालोचना ग्रन्थ प्रकाशित छन्। उनले अनुवाद साहित्यको बारेमा प्रकाश पार्दै नेपाली अनुवाद साहित्यको पनि संक्षिप्त रूपमा सर्वेक्षण गरेकी छन्। विषय केन्द्रियता, वस्तुको सूक्ष्म निरीक्षण, प्राज्ञिकता, अनुसन्धानपरकता, तथ्यपरकता, सर्वेक्षणात्मकता, भाषा-शैलीगत सरलता आदिलाई डा दाहालको विशेषताको रूपमा लिनसकिन्छ। उनले हालमा सिलगडी महाविद्यालयमा नेपाली विषयको प्राध्यापन गर्दैछिन्।
२.५ डा. राधा शर्मा- सन्त जोसेफ्स महाविद्यालयकी एक वरिष्ठ प्राध्यापक डा. राधा शर्मा पनि एक कुशल समालोचक हुन्। यस क्षेत्रमा उनका 'नेपाली कथा समीक्षा', 'रूपनारायण सिंहका कथा र उपन्यासहरूको समाजशास्त्रीय अध्ययन', 'नेपाली उखानको सामाजिक पक्ष' जस्ता ग्रन्थ प्रकाशित छन्। यसबाहेक अन्य पत्र-पत्रिकामा पनि समालोचनात्मक लेखहरू प्रकाशित देखिन्छन्। उनी विशेषगरी आख्यानगत साहित्यिक कृतिहरूमा समाजशास्त्रीय अध्ययन, विषयवस्तुको गहनता, सैद्धान्तिक र प्राज्ञिक समालोचनामा चासो देखाउने समालोचक हुन्। वस्तुतथ्यात्मक प्रस्तुति, विश्लेषणात्मकता, अनुसन्धानपरकता, कृतिकेन्द्रितता, सरल र सुबोध भाषाको प्रयोग आदि डा शर्माका समालोचनागत वैशिष्ट्य हुन्। उनलाई प्राज्ञिक समालोचक कै रूपमा अधिक मान्न सकिन्छ। उनले रूपनाराय़ण सिंहका विभिन्न पक्ष आफ्नो लेखनीमा प्रकाश पारेकी छन् भने विभिन्न कथाकारका रथाको समयसापेक्ष विवेचना गरेकी छन्। यसैगरी उनले नेपाली उखानको सामाजिक महत्त्वका पक्षबाट पनि अध्ययन प्रस्तुत गरेकी छन्।
२.६. डा. कविता लामा- जन्म २२ नोभेम्बर, १९६५, खरसाङ। भानुभक्तका काव्यकृतिको भाषिक अध्ययन विषयमा विद्यावारिधि गरेकी डा लामा एक कुशल र उच्चस्तरीय समालोचक हुन्। उनका हालसम्मका प्रकाशित कृति 'भानुभक्तका काव्यकृतिको भाषिक अध्ययन' (२००३), 'दिदृक्षा' (समालोचना, २००५), 'अनुशीलन' (समालोचना, २०१०) र 'भारतीय नेपाली बालसाहित्यमा नारी स्रष्टा' (२०१३) देखिन्छन् भने अनेक समालोचना लेखादि पत्र-पत्रिकातिर छरिएका छन्। सङ्क्रमण, हाम्रो नव पल्लव, चन्द्रिका जस्ता पत्रिकाको सम्पादन पनि गरेकी छन्। Call of The Hills, सह-सम्पादन, नेपाली कथाहरूको अँग्रेजी अनुवादमा संलग्न। उनले भानुभक्तको भाषालाई भाषाशास्त्रीय सिद्धान्तका आधारमा विवेचना गरेकी छन् भने बालसाहित्य, नारीवादी चिन्तन, नाट्य, आख्यान समालोचना पनि लेखेकी छन्। भारतीय नेपाली बालसाहित्यमा नारी स्रष्टा बारतीय सन्दर्भमा बालसाहित्यको समालोचनाको क्षेत्रमा एउटा महत्वपूर्ण ग्रन्थ हो। यसमा बालसाहित्यको सिद्धान्तको अध्ययन गर्दै भारतबाट प्रकाशित बालसाहित्यको सर्वेक्षण गरी नौजना नारी स्रष्टाका बाइसवटा बालसाहित्यिक कृतिहरूको समालोचना गरेकी छन्। अनुशीलन विभिन्न विषयमा दसवटा समालोचनात्मक लेखहरू समावेश छन्। नेपाली बालसाहित्यको स्थिति, नारीवादी स्वर आदिबारे केही लेखहरू केन्द्रित छन्। विषयनिष्ठता, स्पष्टता, भाषापरकता, विधापरकता, विषयगत विविधता, अनुसन्धानात्मकता, तथ्यपरकता, कृतिको वस्तुगत र रूपगत निरीक्षण, सर्वेक्षणात्मकता आदि डा. लामाको समालोचनागत विशेषता हुन्। हालमा उनी सिक्किम विश्वविद्यालयकी सह-प्राध्यापक कार्यमा आवद्ध छिऩ्।
६.७. डा पुष्प शर्मा – सिक्किमकी डा पुष्प शर्मा पनि नेपाली समालोचनामा एक प्रखर समालोचकका रूपमा उदाएकी छन्। उनको सिक्किमका नेपाली कविता मूल्यांकन र विश्लेषण नामक शोधग्रन्थ प्रकाशित गरेकी छन्। यसबाहेक भाषा साहित्य विचरण नाम समालोचनात्मक पुस्तक प्रकाशित देखिन्छ। उनी विशेष गरी अन्वेषणात्मक लेखनमा सक्रिय देखिन्छिन्। उनका लेखनमा स्पष्टवादिता, निर्भीकता, मूल्य निर्णयपरकता, विचारोत्तेजक, इतिहासपरकता आदि गुण पाइन्छन्। सिक्किमेली नेपाली कविताको इतिहास र वर्तमानकालीन कवि र कविताहरूको विश्लेषणात्मक मूल्याङ्कन गरेकी छन्।
२.८. डा. शान्ति थापा – असम गौहाटीकी डा शान्ति थापा पनि नेपाली समालोचनामा सक्रिय देखिन्छिन्। उनीद्वारा सम्पादित असमेली नेपाली कथा-यात्रा अत्यन्त गहकिलो सन्दर्भ-ग्रन्थ प्रकाशित छ। उनले उक्त ग्रन्थको सम्पादन गर्दा असमेली नेपाली कथाको सर्वेक्षण र प्रवृत्तिहरू खुट्याइ प्रायः प्रमुख कथाकारको मूल्याङ्कन गरिएको छ। सर्वेक्षणात्मकता, विषयवस्तुगत सूक्ष्म निरीक्षण, तथ्यात्मकता, इतिहासपरकता आदि उनका समालोचकीय गुण हुन्। उनी मूलतः हिन्दीमा आफ्नो उच्च अध्ययन गरेकी हुनाले हिन्दीमा पनि समालोचना लेखेकी छन्।
२.९. डा. गीता छेत्री – जन्म राङभाङ बस्ती दार्जिलिङ। डा गीता छेत्री पनि समालोचनामा अघि बढेकी छन्। उनको 'विविध विवेचन' नामक पुस्तक पनि प्रकाशित देखिन्छ। यसमा जम्मा पच्चीसवटा छोटाछोटा समीक्षात्मक लेखहरू समावेश छन्। यसमा कविता, कथा, नाटक, निबन्ध, गीत र समालोचना विधाबारे प्रकाश पारिएको छ। यसमा नारीवादी चेतनाको पनि सामान्य रूपमा टिप्पणी गरिएको छ। संक्षिप्तता, प्रभाववादिता, मूल्याङ्कनपरकता, जीवनीपरकता, भाषिक सरलता डा छेत्रीको समालोचनागत विशेषताको रूपमा रहेको देखिन्छ।
२.१०. डा. ममता लामा- जन्म जलढक्का, कालिम्पोङ। नेपाली र हिन्दीका यथार्थवादी उपन्यासहरूको तुलनात्मक अध्ययन विषयमा विद्यावारिधि गर्ने डा ममता लामा पनि नयाँ पुस्ताकी एक होनहार समालोचक हुन्। उनको एउटा समालोचनाको पुस्तक 'नेपाली समालोचना : दृष्टि र आधार' (२०१५) प्रकाशित देखिन्छ भने विभिन्न साहित्यिक पत्र—पत्रिकामा अझै धेरै लेखहरू छरिएका छन्। उनले विशेष गरी शोधात्मक, विश्लेषणात्मक, प्राज्ञिक र तुलनात्मक समालोचनामा कलम चलाएकी छन्। तथ्यलाई खोजतलास र छानबीन गरी त्यसबारे पुर्पक्षे गर्न उनी सिपालु देखिन्छिन। डा. लामाले भारतीय नेपाली समालोचना विषयमा पनि गहन अनुसन्धान गरी त्यसबारे केही लेख प्रस्तुत गरेकी छन्। वस्तुतथ्यात्मकता, सम्यक् विश्लेषण, चिन्तनशील सूक्ष्म दृष्टिकोणको प्रस्तुति, तुलनात्मकता, सैद्धान्तिक तवरमा कृतिविश्लेषण, अनुसन्धानात्मकता, विषयनिष्ठता, भाषागत सरलता आदि डा लामाको समालोचनागत चिनारी हुन्। हालमा उनी कालिम्पोङ महाविद्यालयमा प्राध्यापन पेशामा संलग्न छिन्।
२.११. रेमिका थापा- जन्म मङ्पु, दार्जिलिङ। कवियत्रीको रूपमा चिनिएकी रेमिका थापा एक कुशल समालोचक पनि हुन्। उनको 'पठन विपठन' (२०१३) नामक समालोचनाको पुस्तकले उनलाई एक अब्बल दर्जाकी समालोचकका रूपमा परिचय दिएको छ। प्रस्तुत ग्रन्थमा थापाका नौवटा समालोचनात्मक लेखहरू समावेश छन्। यसमा समकालीन भारतीय कविताको प्रवृत्तिदेखि लिएऱ पुष्प राईका मध्यान्तर र भोलिको प्रतीक्षा उपन्यासमा पाइने नारीवादी चेतना, कथा र लघुकथा, अनुवाद साहित्य आदिबारे प्रकाश पारिएको छ। नारीवादी चिन्तन, किनारीकृत सिद्धान्त आदि विषयमा उनको विशेष रूचि देखिन्छ। उनी उनको प्रस्तुत ग्रन्थलाई पाठकाभिमुख, विश्लेषणात्मक, अनुसन्धानात्मक पद्धतिमा लेख्ने समालोचक हुन्।
२.१२. डा. दैवकी देवी तिम्सिना- असम तेजपुरकी दैवकी देवी तिम्सिना पनि एक प्रखर समालोचक हुन्। उनका लेखहरू विभिन्न पत्र-पत्रिकामा छरिएर रहेका छन्। विशेष गरी असमेली नेपाली कवि र कविताबारे समालोचना लेख्ने गरेको पाइन्छ। कृतिभित्र पसेर त्यसका विभिन्न पक्ष केलाउने गर्छिन्। उनका लेखहरू शोधपरक देखिन्छन्।
२.१३. सुजाता रानी राई - जन्म १९६१, खरसाङ। दार्जीलिङ सरकारी महाविद्यालयमा वरिष्ठ प्राध्यापकको रूपमा रहेकी सुजाता रानी राई एक कुशल समालोचक हुन्। उनका विभिन्न पत्र- पत्रिकामा लेखादि प्रकाशित देखिन्छ। उनी कृतिको सम्पादन, भूमिका लेखनदेखि लिएर विभिन्न कोण-उपकोणबाट निरीक्षण गरी समालोचना लेख्छिन्। मुख्यगरी उनको समालोचनाको क्षेत्र आख्यान देखिन्छ।
२.१४. सबिता थापा सङ्कल्प- दार्जिलिङकी सबिता सङ्कल्प पनि यस फाँटमा पनि सक्रिय देखिन्छिन्। उनी दैनिक समाचार पत्रमा पुस्तक निरूपण, समीक्षा आदि लेख्दै आएकी हुन्। हिमालय दर्पणमा एउटा स्थायी स्तम्भका रूपमा केही वर्ष अघिदेखि प्रकाशित हुने सृजना सम्वादमा छोटा छोटा भए पनि हरेक हप्तामा एक वा दुइवटा पुस्तकबारे चर्चा गरेको देखिन्छ। प्रभाववादी भए तापनि पनि उनको कलम निरन्तर चलेको देखिन्छ। उनले कृतिभित्रको मूल कथ्यलाई समातेर तिनको बारेमा प्रकाश हाल्ने काम गर्छिन्।
२.१५. श्रीमती मुन्नु गौतम- जन्म मतिगाड़ा, सिलगड़ी। एक जाँगरिली लेखिका, समालोचनक र निबन्धकार। विभिन्न पत्र- पत्रिकामा विविध विषयमा विचारोत्तेजक लेख र समालोचना अनवरत रूपमा प्रकाशित देखिन्छन्। उनका बीस-पच्चिसवटा समालोचनात्मक लेखहरू प्रकाशित भएको पाइन्छ। अँग्रेजी विषयमा उच्च अध्ययन गरेकी गौतमले पनि समालोचनामा अँग्रेजी साहित्यका वाद र सिद्धान्तको प्रयोगमा ल्याएको देखिन्छ। कृतिको अध्ययन गरेर त्यसबाट उब्जेका प्रतिक्रियालाई उनले समालोचनामा प्रयोग गरेको देखिनाले उनी मूलतः प्रभाववादी समालोचक हुन्। हालमा कालेबुङको जुबिली हाई स्कूलकी शिक्षिकाका रूपमा सेवारत छिन्। नारीप्रधान पत्रिका ‘माया’-को सम्पादन कार्यमा संलग्न।
२.१६. श्रीमती कौशल्या मुखिया - कौशल्या मुखियाका केही फुटकर लेखबाहेक राङभाङ - हिजो र आज नामक पुस्तक प्रकाशित छ। यसमा पोखरेबुङ भेकका विभिन्न साहित्यिक संस्था, पत्र- पत्रिका र साहित्यिक व्यक्तित्वका बारेमा सर्वेक्षणात्मक अध्ययन प्रस्तुत गरेकी छन्। सूचनात्मकता, सर्वेक्षणात्मकता उनको लेखनमा देखा पर्छन्।
२.१७. डा. गोमा अधिकारी - मणिपुरकी डा. गोमा अधिकारी पनि नेपाली समालोचनामा उदाएकी छन्। उनको 'नेपाली भाषा र संस्कृति' (2012) नाम पुसतक प्रकाशित भएको देखिन्छ। यसमा नेपाली लोकसाहित्यबारे निकै गहन अध्ययन गरेकी छन्। यसबाहेक उनका आठ दसवटा जति नेपालीमा समालोचनात्मक लेखहरू प्रकाशित छन्। नेपालीबाहेक हिन्दी भाषामा पनि केही समालोचनात्मक लेख लेखेकी छन्। कथा, कविता, उपन्यास कृतिमाथि मूल्याङ्कनात्मक लेखहरू लेखेको पाइन्छ।
२.१८. डा. रागिनी थापा – नेपाली समालोचना क्षेत्रमा डा रागिनी थापालाई पनि एउटी कुशल समालोचकका रूपमा मान्न सकिन्छ। उनले विशेष गरी भाषापरक, शैलीवैज्ञानिक, संरचनात्मक पद्धतिमा समालोचना लेख्ने गरेको पाइन्छ। उनको लेखनमा शोधात्मक, सर्वेक्षणात्मक र विश्लेषणात्मकता जस्ता विशेषता पाइन्छ। हालसम्म उनका समालोचनाका पुस्तकाकार रूपमा नभए पनि फूटकर रूपमा उनका यस्ता लेखहरू विभिन्न साहित्यिक पत्रिकातिर प्रकाशित भएको देखिन्छ।
४. फूटकर रूपमा लेख्ने समालोचकहरू – पुस्तकाकार रूपमा नभए पनि तथा धेरै संख्यामा नलेखे पनि अझै अरू केही नारी समालोचकहरू विभिन्न पत्र-पत्रिकामा देखा पर्दछन्। झर्ना देवी (तेजपुर आसाम), गायत्री नेवार, सबिता तामाङ, शैलीका छेत्री, सरस्वती मोहरा, नीना राई, साङ्मु लेप्चा, गीता निरौला, अनुपा राई, रेणुका तामाङ, सुधा गुरूङ, सारथी तामाङ, कृष्ण पुलामी, अञ्जली मोक्तान आदि। सबिता तामाङका विभिन्न समालोचना पत्र-पत्रिकामा छरिएर रहेका छन्। सरस्वती मोहरा भने प्रगतिवादी समालोचना क्षेत्रमा एक प्रखर नाम हो। शैलीका छेत्रीका केही समालोचनात्मक लेखहरू पनि प्रखर रूपमा देखा पर्न थालेका छन्।
५. भारतीय नेपाली समालोचकहरूको समग्रमा मुख्य प्रवृतिहरू –
५.१. भारतीय नेपाली साहित्य समालोचनामा डा लक्खीदेवी सुन्दासको नाम अति आदरका साथ लिने गरिन्छ। उनी साहित्यकी एक गहन अध्येता हुनाले समालोचनाको विषयवस्तु र प्रस्तुतिकरण सबै क्षेत्रमा उनी सर्वमान्य छिन्।
५.२. डा लक्खीदेवी सुन्दासपछि डा कविता लामा पनि प्रखर रूपमा समालोचना क्षेत्रमा देखिन्छिन्। डा पुष्प शर्मा, डा ममता लामा, डा राधा शर्मा, डा शान्ति थापा, दैवकी देवी तिम्सिना, रेमिका थापा आदि पनि गम्भीर अध्येता र समालोचक हुन्। उनीहरूको प्राज्ञिक किसिमका समालोचना पाइन्छ। कुनै पनि कृतिको विषयवस्तु, भाषा, शैली, तुलना-प्रतितुलना, ऐतिहासिकता आदि प्रवृत्ति देखिन्छन्।
५.३. अधिकांश मात्रामा प्रभाववादी समालोचनाले स्थान ओगटेको पाइन्छ। यद्यपि निर्णयात्मक, सैद्धान्तिक समालोचना पनि नपाइने होइन। यसका साथै प्राज्ञिक, अनुसन्धानात्मक समालोचना निकै फस्टिएको देखिन्छ। भाषापरक, समाजशास्त्रीयपरक समालोचना लेख्नेहरू पनि देखा परेका छन्।
५.४. अधिकांश नारी समालोचकहरू विद्यावारिधि र स्नातकोत्तर तहसम्म अध्ययन गरेका छन् तथा विश्वविद्यालय - महाविद्यालयमा प्राध्यापन गर्दछन्।
६. उपसंहार - भारतीय नेपाली समालोचना क्षेत्रमा नारी समालोचकहरू पनि सक्रिय देखिन्छन्। संख्यामा केही कमी देखिए पनि समालोचकीय गुणवत्ता, स्तरीयता र गहनतामा कुनै कमी छैन। सामान्य प्रभाववादी, सैद्धान्तिक, व्यावहारिक, निर्णयवादी, भाषापरक, शैलीपरक, तुलनात्मक आदि सबै क्षेत्रमा नारी समालोचकहरूको कलम चलेको देखिन्छ। प्रस्तुत लेख यसतर्फको शुरूआती सर्वेक्षणको प्रयास मात्र हो। यसबारे अझै गहन अध्ययन गर्नुपर्ने देखिन्छन्।
दार्जिलिङ सरकारी महाविद्यालय, दार्जिलिङ।