18 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
परिचय
महाकाव्यकार माधव वियागीको यो जगदम्वा महाकाव्य भन्दा पहिला खण्डकाव्य, गजल, कवितासङ्ग्रह, छन्द बचाउँ अभियानको धोषणापत्र, बालकथा गजलसङ्ग्रह, गीतसङ्ग्रह, निबन्धसङ्ग्रह, छन्दशिरोमणि महाकाव्य र धर्मराज महाकाव्यको साथै थुप्रै विविध लेख रचनाहरू प्रकाशित भैसकेका छन् । उनले नेपाली साहित्यलाई विविधखाले छन्दको प्रयोगबाट सिङ्गारिरहेका छन् । उनको यो तेस्रो महाकाव्य हो । उनलाई छन्द नायक र छन्दका गुरू पनि भन्ने गरिन्छ । जीवित व्याक्तिलाई नायक बनाएर महाकाव्य लेख्नेव्याक्ति पनि माधव वियागी नै हुन् । उनको कथनमा महाकाव्य यस्तो हुनुपर्छ भन्दछन् – महाकाव्य लेखन नियमबद्ध हुनुपर्दछ । महाकाव्यमा धिरोदात्त गुणयुक्त प्रशिद्ध नायक युगसापेक्ष चिन्तन कम्तिमा आठ सर्ग हरेक सर्गमा कमतीमा एक पृथक छन्द, हरेक सर्गमा १०० श्लोकको आवश्यक्ता पर्दछ । उनका महाकाव्यलाई उनकै अभिव्याक्ति सरह नै हामीले अध्यन गर्न पाउँ छौ । यस महाकाव्यमा २८२ पृष्ठ, १८ सर्ग, २४४८ श्लोक को साथै सबै भन्दा थोरै श्लोक १०१(पन्ध्रौ सर्ग) र धेरै श्लोक २०६(पाँचौं सर्ग) भएको देखिन्छ ।
उनले महाकाव्यको लागि छनौट गरेकी नायिका रानी जगदम्बाको नाम,नेपाली भाषा साहित्य, धर्म दान, समाज सेवा शिक्षा स्वास्थ क्षेत्रमा, कहिंन कहिं जोडिएर आएको पाउँछौं । यिनै दानशील रानकिो नाममा रचिएको हो यो महाकाव्य । यो महाकाव्य मदन पुरस्कार स्वर्णबर्ष समितिले प्रकाशन गरेको छ । मूल्य रू २०० ÷– राखिएको छ ।
महाकाव्यमा प्रयोग गरिएका छन्दहरू –
महाकवि माधव वियोगी छन्द बचाऊँ अभियान(२०५३)का संचालक हुन् र उनले यो महाकाव्यमा पनि २५वटा छन्दको प्रयोग गरेका छन् । उनले छन्दमा निकै महत्व दिएका छन् तर एउटा कुरा मलाई के लाग्छ भने छन्द मर्न आँटेको भने अवश्य हैन र छैन । छन्द हिजो धेरै प्रयोगमा थियो आज कम प्रयोगमा छ र भोली पनि छन्दको प्रयोग भै नै रहन्छ । छन्द कसैले मारेर मर्दैन तर यसको प्रयोगमा बढवा दिनको लागि, यसको सम्बर्धनको लागि भने सरकारीस्तरबाटै नेपाली साहित्यको अध्ययनमा बढवा दिन आवश्यक छ । राज्यले नेपाली साहित्यलाई सम्बर्धन गर्न र छन्दलाई प्रयोगमा ध्यान दिदैन भने छन्द बचाऊ अभियानलेमात्र छन्दको सम्बर्धन हुन सक्दैन । केही छन्दका ज्ञाताले छन्दको नाममा नेपाली साहित्यमा आएको गद्यकविता लेखनको लहरलाई खुम्च्याउने अवधारणामा विरोध भने आउनु हुँदैन ।
अब यस महाकाव्यतिरै बढ्नु राम्रो होला । यस महाकाव्यमा वियोगीले महाकाव्य कस्तो हुनुपर्दछ भन्ने धारणा माथी राखेका थिए, उनले महाकाव्यको नियमलाई व्यवहारमा पनि उतारेका छन् । उनले हरेक सर्गमा प्रयोग गरेका छन्दहरूको सूत्र अर्थात अक्षर संख्या, बिश्राम, गण र गण संकेत समेत प्रस्तुत गरेर छन् जस्ले गर्दा छन्द प्रयोग गर्न चाहनेव्याक्तिको लागि मार्गदर्शन समेत बनेको छ यो महाकाव्य । यस महाकाव्यमा प्रयोग गरिएका छन्दहरू यस प्रकार छन् – शार्दूलविक्रीडित, अनुष्टुप, चौपाई, इन्द्रबज्रा, इन्द्रवंशा, रोला, हारिणी, मन्दाक्रान्ता, शिखारिणी, उपजाति, कर्खा, बसन्ततिलका, भ्mयाउरे, पृथ्वी, तोटक, रविपूला, पुष्पियाग्र, स्वागता, मालिनी, लीलावती, प्लबङ्गम, छाया, उपेन्द्रबज्रा, शालिनी, बंशस्थ ।
महाकाव्यको शारसंक्षेप
महाकाव्यको मङ्गला चरणबाट ( चिन्तन÷विनय÷आग्रहबाट) थालनी भएको छ ।महाकविको धारणामा राम काम गर्ने व्याक्ति देवता तुल्य हुन्छन् । बास्तवमा सत्कर्मले नै मासिलाई माथी उठाउँछ । उनको धारणामा समाजसेवाको क्षेत्र प्यापक छ र देवी देवता सबै समाजसेवी भएको र जगदम्बा पनि समाजसेवामा विश्वकै इतिहासमा उच्च नाम भएकोले नायिकाको रुपमा ग्रहण गरेको धारणा राखदछन् । उनले उर्जाशील जीवनको धारणा राख्दछन् । जीवनवोध राष्ट्र«बोध, शान्तिको चाहना, दीनदुखीप्रति दया, विक्रितिको अवशान, सुकृतिको देदिप्यमान आदि वाक्यबाट आप्mनो दर्शनलाई प्रष्ट पारेका छन् । महाकविका दर्शन भनेको देश संस्कृति, कला र मानिस उत्तम बनोस् भन्ने रहेको र । यसको लागि बालकृष्णको दर्शनबाट कला सिक्ने, बासुदेब, मुकुन्द, अलिमियाले हियमा फल दिने, मोतीराम, लेखनाथ धरणीले बरदिने, भानू सिद्धि र धर्मराजले भर दिने भनेर आशीर्वादको कमनामा चिन्तन÷विनय÷आग्रह गरिएको छ र विषयबस्तुतिर काव्यकार लागेका छन् । महाकाव्यकारले नायिका (रानी जगदम्बाको जन्मदेश भारतको बर्णन, जगदम्बाको जन्मस्थल खगाइजोतको बर्णन, जगदम्वाको कर्मदेश नेपालको बर्णन, कुलको महात्म्य, जगदम्बाको जन्मकुलचर्चा (जगदम्बा वीरेन्द्र सिंहकी नातिनी, चन्द्रपाल र चन्द्रप्रभाकी सुपुत्री), जगदम्वाबो कर्मकुलचर्चा (चन्द्र शम्शेरकी कान्छी बुहारी र मदन शम्शेरकी पत्नी), धर्मसंस्कार(हिन्दू धर्म), जगदम्बाको जन्म( श्रावण मैना,गुरू पूर्णिमाका दिन खगाइजोतमा),छैटीको उमङ्ग, न्वारन–संसकार, जगदम्बाको बाल्यावस्था (शिक्षा घरमै)जगदम्बाको विवाह–प्रसङ्ग(मदन– जगदम्बाको बैशाख मसान्तमा बिहे भयो), दरबारमा जगदम्बाको विग्रदो स्थिति (मदनको मानिकाझारीसँग सम्पर्क बढे पछि र मानिकझारीले छोरी जन्माए पछि जगदम्बाको मदन र सासु दुबैसँग सम्बन्ध राम्रो हुन सकेन),जगदम्बाको आश्चर्य जनक सपना देख्नु ,रानीको नाममा तान्त्रिक पूजा, राणा–शासनविरुद्ध क्रान्ति,जगदम्वाको भारत प्रस्थान, जगदम्बाको अनौठो कृत्य, सासुबाट पनि जगदम्बा हेलित, मदनको देहान्त, जगदम्बालाई नेपाल फर्काउने प्रयास, जगदम्बा नेपाल प्रवेश र दर्बारको व्यवस्थापन, जगदम्बाको पीडाजन्य शोकमग्नता, दानचर्चा दानी कर्मथालनी पछि जगदम्बाको प्रशंसा, मदनको नाममा सप्ताह(२०११)मदन मेमोरियल गल्र्स हाइस्कूलको स्थापना(२०११,२६ रोपनी जग्गा, एउटा घर, पाँचलाख अनुदान), सासु बालकुमारीले बद्रीनाथ केदारनाथ र हरिद्वारमा बनाएका धर्मशालाहरको जिर्णोद्धार (२०११),मदनपुरस्कार र गुठीको स्थापना (२०१२)पुस्तकालय र जगदम्बा प्रकाशनको स्थापना, दोस्रा गोर्खा दक्षिण बाहुले श्री ५ बाट जगदम्बाको सेवाको कदर, तेह्रथुममा विकासकार्य(२०१५–२०२०, मदनधारा स्थापना, दुई शैयाको चिकित्सा केन्द्र र औषधालय,को साथै अतिथि घर निर्माण), धर्मशालाको स्थापना(२०१६,बनारस र रामेश्वरमा,नेपाली धर्मशालाको) सासुको नाममा व्लक निमाणर््ा (२०१६, कलकत्ताको क्यान्सर अस्पतालमा),मेडिकल कलेजमा अनुदान(२०१६, भारतको कलकत्ताको मेडिकल कलेजलाई अनुदान दिनु, श्रीमहल कृषि कलेजको लागि तत्कालिन प्रधानमन्त्री विश्वेश्वर प्रसाद कोईराला मार्फत दान दिनु । कर्मचरीलाई रानीको उपदेश, पाटन कलेजलाई जग्गादान (२०१७,पन्ध्र रोपनी जग्गा),पूर्व–पश्चिम राजमाग निर्माणमा सहयोग( २०१८, एकलाख थैली राजा समक्ष दान गर्नु), श्री ५बाट दर्शन भेट(२०१८),राजाबाट सेवाको कदर(२०१९, पहिलो गोर्खा दक्षिण बाहुले), राजसभाको सदस्यमा मनोनीत (२०२०), साझा केन्द्र र यातायातलाई जग्गादान(२०२०, पचास रोपनी केन्द्रको नाममा र साझा यातयातलाई २२ रोपनी जग्गा र ५ लाख नगद), बालचन्द्र ट्रष्टको स्थापना (२०२१, सासु बालकुमारी र ससुरा चन्द्रशम्शेरको नाममा बनारसमा), मदन स्मारक व्याखान माला खोलिनु पछि मदन स्मरकमा परिण गरिनु, जगदम्बा फण्डको स्थापना, सौतापुत्र गोपाल र गजराजलाई बसेको दर्बार दिनु (२०३३) रानीको अस्वस्थता र आफन्तसँग सम्वाद, र अस्वस्थातामा बृद्धि र मृत्यु (२०४५,श्रावण)आदि मुख्यबुँदाहरू समेटेको छ महाकाव्यले । सारसंक्षेपमा भन्नु पर्दा भारतमा जन्मेकी जगदम्बाको विवाह नेपालका चन्द्रशम्शेरका कान्छा छोरा मदनशम्शेरसँग भयो र मदनशम्शेरकी पत्नीको रूपमा नेपालमा प्रवेश भयो । मदनले मानिकाझरी सुसारेसँग सम्बन्ध गाँसी छोरी जन्मे पछि दुबै बीच सुमधुर सम्बन्ध हुन सक्दैन । सासुसँग पनि राम्रो सम्बन्ध रहँदैन । जगदम्बले आँपूmलाई एक पतिब्रता नारीको जीवन विताउँछिन् । कलिलो उमेरमा उनी विधवा हुन्छिन् । विधवा भए पछि उनले आप्mनो सारा सम्पति आफ्नो पतिको र खानदानको नाम अजरअमर गराउन विभिन्न समाजिक काममा खर्चेर एउटा दानशील नारीमा आँपूmलाई उभ्याउँछिन् ।
सहनशीलता आमी नारीको उच्च हो गुण
वैगुनी पतिक निम्ती दिनु पर्छ गुनै गुन
(पृष्ठ५२, श्लोक ९०)
महाकाव्यका पात्रहरू
यस महाकाव्यका पात्रहरू त धेरै नै छन् । मुख्य पात्रहरूमा जगदम्बा, मदन, मानिकाझरी, केदारमणि, विद्यादेवी दीक्षित, कमलमणिको यस महाकाव्यमा गहन भूमिका देखिन्छ भने चन्द्र पाल, चन्द्र प्रभा, चन्द्रशम्शेर बालकुमारी, सुन्दरमणि दीक्षित, रूपा जोशी, रमोला, बहारलता, अञ्जुदेवी, खड्गसम्शेरकी छोरी विद्या, केशर शम्शेर, श्री ५महाराज महेन्द्र, शिख तान्त्रिक, शम्भूप्रसाद ज्ञावली, सोमनाथ, मधुसुदन भट्टराई, भोगेन्द्र राज पाण्डे, भानुभक्त गंगाविक्रम सिजापति, हुतराम बैद्य, विश्वेश्वर प्रसाद कोईराला, छविलाल, चिरंजिवी आदि पात्रहरूले सजाइएको छ महाकाव्य ।
मुख्यपात्र जगदम्बाको दानशील, पतिब्रता, समाजसेवामा समर्पित जीवनीले महाकव्यलाई उच्चाइमा पु¥याएको छ । जगदम्वाले जीवनभर पतिबाट माया पाउन सकिनन् तर पनि पतिप्रति अगाध श्रद्धा राखेर पतिकै नाम उच्च पार्न आप्mनो जीवन समर्पण गरिन् ।
जगदम्बाको मार्मिक भवना यहाँ हेनै सिकन्छ–
के पाप मैले गरेछु कुन्नि भएनन् सन्तान
पाइन मैले पतिको माया रङ्गीन मैदान
(पृष्ठ १९६, श्लोक १०२)
सहे मैले धेरै जलन कटुता गाल कहर
दया माया भन्दा अब अरू छैन कुनै रहर
(पृष्ठ ११४,श्लोक११३)
मदनशम्शेरको जीवनी रक्सी र मोजमज्जामा नै वित्यो, मानिकाझरी सुसारेले उनलाई खुसीपार्न सफल भएर सन्तानसमेतको जन्म दिएर नानी साहवको दर्जा लिन सफल भइन् । मदनको मृत्यु पनि रक्सी सेवनबाटै भयो उनको जगदम्बप्रतिको धारणलाई काव्यकारले यसरी पस्केका छन् –
तिम्रो हियामा दिनरात मैछु
आप्mनो हियामा म अरू लिदैछु
(पृष्ठ १३५, श्लोक १०९)
रानी जगदम्बाको नाम उच्च पार्न, उनको सम्पती सत्कार्यमा लगाउनको लागि केदारमणि दीक्षित, कमलमणि दीक्षितको गहन भूमिका देखिन्छ । यिनका सत्कार्यको भावना सुयोजनाको परिकल्पनाले र जगदम्वाको धनको प्रयोगले गर्दा जगदम्वा, केदारमणि कमलमणि, अमरत्व प्रदान गरेको छ । महाकाव्यकारको जगदम्बाप्रतिको धारणा यस प्रकार छ –
यिनी आदर्शकी नारी देवतातुल्य छन् यिनी
जिउँदै श्वर्ग देखेरमात्र नै मर्दछिन् यिनी
( पृष्ठ२३०,श्लोक ८१)
परिवेश
यो महाकाव्य भारत र नेपालको परिवेशमा लेखिएको छ । सबै ठाउँको पाकृतिक बर्णन महाकविले सविस्तार गरेका छन् । भारतको बर्णनमा अंग्रेजको शासनकाल देखि र नेपालको बर्णनमा जङ्गबहदुर देखि गरेको देखिन्छ ।
महाकाव्यको विषेषता
यो विविध छन्दयुक्त( बार्णिक मात्रिक र लोकलयमा) लेखिएको महाकाव्य हो । यो महाकाव्य पूर्बीय महाकाव्यगत गुणहरूको पालना गर्दै लेखिएको छ । जगदम्वा भारतमा जन्मिएर नेपालमा विवाह गरेर पतिबाट मायाप्राप्त गर्न नसकेकी दानशील, समाजसेवी महिलाको आधारमा लेखिएको महाकाव्य हो । काव्यकारले जगदम्बालाई दानशिरोमणी भनेका छन् । यो महाकाव्यमा विवरणात्मक प्रस्तुती गरिएको छ । यसमा सारगर्भित सुक्तिहरू प्रस्तुत गरिएका छन् जस्तै
उर्जाशील भएर बाँच्न नसके यो जिन्दगी व्यार्थ छ( पृष्ठ २श्लोक ६)
बुभ्mदैन दुनिया महासमरको हो अर्थ के वास्तब
कस्को हार भयो र जीत कसको के गर्ने के उत्सब
(पृष्ठ ३, श्लोक ११)
अलिक शिर झुकाई दान लिन्छ लिनेले
उपर शिर उठाई दान दिन्छ दिनेले
(पृष्ठ १९७,श्लोक ३
यस महाकाव्यप्रति बरिष्ठ समालोचक घटराज भट्टराईको धारणा यस प्रकार छ –
“अनेक शैली, अनेक लय र अनेक सन्दर्भका अनेक विषयलाई अँगालेर वियोगीले महाकाव्यमा सहज र श्वाश्वत अभिव्याक्ति दिएका छन् । छन्दज्ञान, हतिहासज्ञान, व्यवहारिकज्ञान, पनि यसभित्रका रचनाले पाठकहरूसामु दिलाउने गर्दछन् यिनै आधारमा महाकाव्यका अन्य अनेक विशेषताको निर्धारण पनि गर्न सकिन्छ ।”(भूमिका पृष्ठ छ)
अन्त्यमा
नेपाली महाकाव्यहरूमा यो एउटा ऐतिहासिक महाकाव्य हो । यस महाकाव्यले जगदम्बा रानीको दानशीलता, केदार मणि र मदनमणिको सुयोजनाले नेपाली भाषा साहित्य शिक्षा, स्वास्थ परोपकार क्षेत्रमा गरेको गहन भूमिका र कार्यन्वयनलाई राम्रोसँग, प्रष्ट्याएको छ । धनले मात्र पनि हुँदैन र कार्य गर्ने धारणाले पनि हुँदैन, दुबैको सुमधुर संयोजनबाटमात्र उपलब्धी हाँसिल हुन्छ भन्ने यथार्थता महाकाव्यले बोकेको छ । यो महाकाव्यले जगदम्बा, केदारमणि र कमलमणिको जीवनलाई अमरत्व प्रदान गरेको छ ।
के महाकाव्यमा सबै पूर्णता छ त भन्ने कुरा निस्कन सक्छ ? संसारमा सबै चिजमा सबै जना कहिल्यै पूर्ण हुँदैन जस्तो लाग्छ । यस काव्यमा यथार्थताको पस्काई गर्न खोजिएको छ । महाकाव्यकारले पस्कन खोजेका अभिव्याक्ति भने अवश्य पूर्ण छन् । यसलाई सानो आकार दिन पनि नसकिने अवस्य होइन, छन्दको रोजाई काव्यकारको लेखाई, र महाकाव्यको आकार ठूलै हुनुपर्छ भन्ने महाकाव्यकारको धारणाले होला महाकाव्यलाई तन्काउने प्रयास भने अवश्य गरिएको छ ।
काव्यकारलाई कविताबाटै शुभकामना
छन्द आँफै बचेको छ सम्बर्धन गर
वेछन्दको स्वाद मीठो चाख्ने पनि गर
अझै अघि बढ्दै जाउ कलमलाई समाई
ताली राम्रो बजाउँला तिमीसँग रमाई
मीठो मानी मानी कन जगदम्बा पढें
दुईचार शब्द कोर्न भनि म त अघि बढें
यी नै मीठा शन्देसले यो मनलाई छायो
सूक्तिहरू गहकिला छन् मोहनी त लायो
लाखौं लाखौं बधाइ छ कवि वियोगीलाई
जीवनका हरेक शोपान माथी चढ्न लाई